Przed wizytą Papieża na Ukrainie nie od rzeczy będzie przyjrzeć
się tamtejszym stosunkom kościelnym. Najstarszym chrześcijańskim
wyznaniem w tym kraju i od razu dodajmy najliczniejszym, jest prawosławie.
Kiedy książę kijowski Włodzimierz Wielki (+1015) zdecydował się przyjąć
chrzest i ochrzcić swój naród (988/9), to przyjął go w obrządku greckim
- prawosławnym. Podkreśla się zresztą słusznie, że nastąpiło to w
okresie jedności chrześcijaństwa, toteż Włodzimierz, jako święty
jest czczony i w Kościele obrządku łacińskiego. Trzeba jednak dodać,
że wzajemne zobojętnienie dla siebie chrześcijan wschodnich i zachodnich
było już wtedy bardzo duże. Główną przyczyną był odmienny na Wschodzie
i Zachodzie rozwój sytuacji politycznej - utrzymanie ciągłości władzy
cesarskiej we wschodniej części imperium rzymskiego i powstanie począwszy
od 2 połowy V w. szeregu państw germańskich na gruzach części zachodniej.
Równorzędną rolę odegrały różnice kulturowe, które po osłabieniu
spójni politycznej wystąpiły w różnych prowincjach. Przyjmuje się
także, że świadomość rozłamu w chrześcijaństwie na Wschód i Zachód,
którą formalnie datuje się na rok 1054 dla Grecji, do świadomości
prawosławnych Rusinów dotarła w XII w., głównie za sprawą greckich
metropolitów, biskupów i mnichów przybywających na Ruś Kijowską w
pierwszych dziesiątkach lat po przyjęciu chrztu. Już Włodzimierz
W. zaczął zakładać biskupstwa na prowincji. Wszystkie należały do
metropolii kijowskiej powstałej jeszcze w X w. W 2 połowie XI w.
liczyła ich 9, a w 200 lat później było ich 19. Metropolia kijowska
jednoczyła wtedy pod względem kościelnym rozbite politycznie na udzielne
księstwa ziemie Rusi. Wskutek zniszczenia Kijowa w połowie XIII w.
przez Tatarów, metropolici kijowscy przenieśli się na przełomie XIII/XIV
w. na spokojniejszy północny wschód i osiedli w końcu w Moskwie wyrosłej
wtedy na najsilniejsze państwo. Przyczyniali się później walnie do
jego umocnienia. Wobec oddalenia się metropolity w XIV w. na ziemiach
czerwonoruskich trzykrotnie powstawała i upadała odrębna metropolia
halicka. W tym samym wieku powstała metropolia litewska z ośrodkiem
w Nowogródku na Rusi Czarnej. W połowie XV w., doszło do podziału
jednolitej dotąd metropolii kijowskiej na moskiewską i kijowską.
Odmiennie też potoczyły się i późniejsze losy. W XIV-XVI w. Ruś Kijowska
weszła w skład państwa polsko-litewskiego. Siłą rzeczy wystawiło
to ją na oddziaływanie kultury łacińsko-polskiej dominującej w tym
państwie. W końcu XVI w., nie bez tego wpływu metropolii kijowskiej
został dokonany wyłom w postaci przystąpienia do unii z Kościołem
katolickim 6 spośród 8 biskupów, a później i ich diecezji. Utrzymało
się jednak i prawosławie. W II połowie XVII w., współistniejąca obok
unickiej prawosławna metropolia kijowska w 1686 r. została podporządkowana
Patriarchatowi moskiewskiemu ustanowionemu w 1589 r.
Po jego likwidacji w 1721 r. przez cara Piotra I (+1725
r.) została zredukowana do rangi zwykłej diecezji, ale w 1743 r.
odnowiona pozostawała w związku z nim. Pobożność kultywowana w metropolii
oparta była na zasadach bizantyjskich z licznymi naleciałościami
pochodzenia ukraińskiego i rosyjskiego.
Rosyjska Cerkiew Prawosławna była i jest najliczniejszym
w świecie wyznaniem obrządku wschodniego. W okresie rządów komunistycznych
była poddana gwałtownemu prześladowaniu, co pociągnęło za sobą śmierć
i więzienie dziesiątków tysięcy osób spośród duchownych i świeckich,
zniszczenie tysięcy świątyń, ograniczenie działalności Cerkwi tylko
do odprawiania nabożeństw. Po załamaniu się systemy komunistycznego
od 1989 r. rozpoczęło się odrodzenie życia religijnego i działalności
Cerkwi. Wobec wzrostu tendencji autonomicznych w ukraińskim prawosławiu,
patriarchat moskiewski w 1990 r. przemianował ustanowiony w 1921
r. Egzarchat Kijowski na "Ukraińską Cerkiew Prawosławną", co jednak
nie oznaczało nadania jej pełnej autonomii. Aktualnie Ukraińska Cerkiew
Prawosławna uznająca swą zależność od patriarchatu moskiewskiego (
UCPM) jest najliczniejszym wyznaniem na Ukrainie. W 1998 r. była
podzielona na 32 diecezje i miała 36 biskupów. W 2000 r. liczyła
8 403 parafie, 7 407 cerkwi, 7 122 duchownych i 113 klasztorów (Tygodnik
Powszechny 5/2001). Nawiasem mówiąc, parafii na Ukrainie było więcej,
niż w rdzennej Rosji.
Drugą wspólnotą prawosławną, w porządku chronologicznym,
powstałą w omawianym kraju jest Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew
Prawosławna (UACP). Po upadku reżimu carskiego w Rosji, wywołanym
wybuchem rewolucji w 1917 r. powtórzyło się zjawisko podobne, jak
w starożytnym imperium rzymskim. Ujawniły się różnice narodowościowe
i kulturowe. Najpierw to w Gruzji przyłączonej do Rosji w 1801 r.
W 1811 r. tamtejszy katolikos (patriarcha) został zmuszony do rezygnacji
z urzędu, a jego Kościół poddano patriarsze moskiewskiemu. Na Białorusi
pojawiła się na krótko Cerkiew Autokefaliczna - niezależna. Na Ukrainie
marzącej ciągle o uzyskaniu politycznej niezawisłości, w nowych warunkach
postanowiono uniezależnić się i pod względem kościelnym. W 1918 r.
zwołano Radę Wszechukraińską, która 1 stycznia 1919 r., ogłosiła
niezależność (autokefalię) Cerkwi na Ukrainie od patriarchatu moskiewskiego.
Organizowano ją z trudem. Na synodzie Wszechukraińskim Kościoła Prawosławnego
w październiku 1921 r. postanowiono, że zostanie zorganizowana na
zasadach demokratycznych, czyli że obsada urzędów cerkiewnych zostanie
dokonana w drodze wyborów. W takiej sytuacji żaden z biskupów prawosławnych
nie przystąpił do niej, natomiast na zebraniu zwolenników duchowni
i świeccy dokonali wyboru na jej metropolitę kapłana Wasyla Lipkowskiego (
Lipkiwśkyj), następnie włożyli na niego ręce udzielając mu "konsekracji"
biskupiej, nieważnej ze stanowiska prawa cerkiewnego i sprzecznej
z wiekową tradycją Kościoła. On zaś "wyświęcił" 17 innych biskupów.
W taki sposób powstała Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna.
Ponieważ stanowiła wyłom w rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, władze
sowieckie początkowo ją popierały, ale gdy uświadomiły sobie, że
zagraża ona jedności państwa radzieckiego, przystąpiły do jej prześladowania.
Wrogo wobec niej byli usposobieni prawosławni biskupi patriarchatu
moskiewskiego. Zraziło się do niej i wielu wiernych, którzy poparli
ją początkowo z racji narodowego charakteru, ponieważ zarzucono niektóre
zasady uświęcone tradycją. Tak np. autokefaliczni biskupi mogli
się żenić, co w prawosławiu jest niedopuszczalne, na urzędy cerkiewne
powoływano drogą wyborów, z liturgii usunięto język starocerkiewnosłowiański,
a wprowadzono ukraiński. Ludzie świeccy mieli decydujący wpływ na
administrację cerkiewną. Nie było więc w niej biskupów mających tzw.
sukcesję apostolską tj. nieprzerwaną ciągłość władzy przekazanej
Apostołom przez Pana Jezusa. Na skutek szykan władz sowieckich Lipkowski
w 1930 r. zrezygnował ze stanowiska metropolity (po aresztowaniu
go w 1938 r. ślad po nim zaginął), a w styczniu 1931 r. Wszechukraiński
Prawosławny Synod, z inspiracji NKWD powziął uchwałę o rozwiązaniu
UACP, wskutek czego zniknęła z powierzchni Ukrainy sowieckiej. Zanim
to nastąpiło, powstały placówki tej Cerkwi na terenie Stanów Zjednoczonych,
Kanady i Europy Zachodniej, dzięki czemu Cerkiew ta przetrwała tam.
Gdy w wyniku wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. Niemcy opanowali
Ukrainę, na jej terenie pojawiła się Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew
Prawosławna, ale o nowej jakości, albowiem na jej czele stanął biskup
legalnie konsekrowany, a więc mający sukcesję apostolską, dotychczasowy
prawosławny biskup Łucka - Polikarp Sikorski. Cerkiew ta ponownie
upadła po ucieczce Niemców z Ukrainy w 1944 r. i ponownie odżyła
po ogłoszeniu politycznej niezależności przez Ukrainę w 1991 r. Gdy
nie powiodły się próby zjednoczenia się ze zwolennikami autonomii
Cerkwi ukraińskiej, we wrześniu 1994 r. na synodzie Ukraińskiej Autokefalicznej
Cerkwi Prawosławnej dokonano wyboru własnego patriarchy Dymitra (
Włodzimierza Jaremy). W roku następnym państwowe władze Ukrainy dokonały
rejestracji statutów tej Cerkwi dzięki czemu uzyskała ona legalizację
ze strony państwa. Nie ma natomiast kanonicznego uznania, ani ze
strony patriarchatu ekumenicznego (konstantynopolitańskiego), ani
moskiewskiego czy którejkolwiek zagranicznej niezależnej Cerkwi prawosławnej.
W 1990 r. Ukraińska Cerkiew Prawosławna w Kanadzie uznała patriarchę
Konstantynopola, jako Najwyższy autorytet Cerkwi prawosławnej,
Trzecim, dodajmy najmłodszym, odłamem prawosławia na
Ukrainie jest Ukraińska Prawosławna Cerkiew Patriarchatu Kijowskiego (
UCPK) Pomysł utworzenia na Ukrainie patriarchatu Kościoła wschodniego
pochodzi z II połowy XVI w. Poważnie omawiano tę sprawę w kierowniczych
środowiskach Cerkwi grecko-katolickiej, prawosławnej i politycznych
polskich za rządów Władysława IV (1632-1648). W ustanowieniu w Rzeczpospolitej
osobnego ukraińskiego patriarchatu m.in. widziano środek na "Pogodzenie
Rusi z Rusią" tzn. zjednoczenia ukraińskiego Kościoła prawosławnego
i grecko-katolickiego. Na przyszłego patriarchę zamierzono powołać
najwybitniejszego w ogóle z kijowskich metropolitów prawosławnych
Piotra Mohyłę (1633-1647), na co zgadzał się nie mniej wybitny unicki
metropolita kijowski Józef Welamin Rutski (1613-1637). Później już
takiego planu nie wysuwano. Odżył po II wojnie światowej, tak po
stronie prawosławnej, jak i grecko-katolickiej. Reaktywowany w 1917
r. patriarchat moskiewski nadał w 1921 r. kijowskiej metropolii pewną
ograniczoną autonomię i nazwę Egzarchatu Kijowskiego (istniejącego
do 1937 r.), co jednak nie zaspokajało ukraińskich aspiracji narodowych.
Po ogłoszeniu przez Ukrainę w 1991 r. niezależności w ukraińskim
prawosławiu umocniły się tendencje autonomiczne, popierane przez
prezydenta Krawczuka. W czerwcu 1992 r. na synodzie zjednoczeniowym
ukraińskiego prawosławia, w którym wzięła udział część biskupów Cerkwi
autokefalicznej, doszło do wyboru osobnego patriarchy kijowskiego
i ukonstytuowania się nowego odłamu Kościoła prawosławnego na Ukrainie.
Znalazł on spore uznanie wśród Ukraińców.
Prócz tego, że zaspokajał narodowe ambicje, był wolny
od zarzutu kolaboracji z komunistycznymi władzami sowieckimi, wysuwanego
pod adresem prawosławia związanego z Moskwą. W 1998 r. Kościół ten
liczył 24 diecezji, 24 biskupów, 4 seminaria duchowne, 2 akademie,
23 męskie i żeńskie klasztory. W 2000 r. był podzielony na 2471 parafii,
ale świątyń miał 1825 i 1978 duchownych. Wiernych ma głównie na terenach
zachodnich i środkowych państwa.
Główną bolączką Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu
Kijowskiego, podobnie jak i Cerkwi autokefalicznej, jest brak kanonicznego
uznania ze strony pierwszego pod względem prestiżu patriarchatu Konstantynopolitańskiego,
jak i pozostałych patriarchatów. Inną bolączką całego prawosławia
na Ukrainie jest jego rozbicie. Podejmowane próby zjednoczenia na
razie pozostają bez rezultatu oczekiwanego przez wielu wyznawców.
Ewangelizacja społeczeństwa po kilkudziesięcioletnim okresie walki
władz sowieckich z wszelką religią stanowi kolejne arcyważne zadanie
Kościołów nie tylko prawosławnych na Ukrainie.
W związku z przyszłą wizytą Papieża ciekawość budzi,
jaką postawę wobec niej zajmą biskupi poszczególnych Kościołów prawosławnych
i którzy wezmą udział w spotkaniach z nim. Z dotychczasowych wypowiedzi
wynika, że jedynie ukraińscy biskupi patriarchatu moskiewskiego zajmują
wobec niej stanowisko negatywne. Charakterystyczne, że Kościół katolicki,
tylko z tym episkopatem utrzymuje kontakty. Wolno się spodziewać,
że Ojciec Święty potrafi - jak to już było i gdzie indziej - usunąć
niejedno uprzedzenie.
Pomóż w rozwoju naszego portalu